سیدلطیف شاه حسینی قدیمی ترین واقف زواری امام رضاعلیه السلام

نگاهی به قدیمی‌ترین وقف‌های ویژه زیارت که در گنجینه رضوی نگهداری می‌شود

موقوفه‌های زواری

​​​​​​​حتماً پیش از آنکه رسم شود و شکل سند بگیرد و ما توی گنجینه‌های کتابخانه‌ای نگهش داریم یک نیت بوده است؛ نیتی خالص متعلق به آدمی خوش‌فکر که به سرش زده مال یا ملکی را برای آسان شدن زیارت زائران وقف کند و از آنجا که نمی‌شود نیت‌ها را حبس و به عدد و تاریخ تبدیل کرد، ما امروز درست و دقیق نمی‌دانیم تاریخ شروع این نوع از وقف کی بوده و از چه زمانی شروع شده است. این است که کارشناسان با توجه به ارادت محبان علی بن موسی‌الرضا(ع) به حرم و بارگاه ایشان، اعلام کرده‌اند لابد چنین سنتی در حوزه وقف از روزهای آغازین شکل‌گیری بارگاه و بقعه رضوی برقرار بوده است. با وجود این اگر بخواهیم حتماً از روی برگه و سند حرف بزنیم باید خیلی جلوتر بیاییم تا برسیم به دوران صفویه؛ زمانی که صاحب قدیمی‌ترین اسناد مربوط به وقف‌های زواری است. به گفته کارشناسان حدود ۵هزار برگ سند به عنوان مجموعه اسناد زیارت در گنجینه رضوی وجود دارد و اسناد متعلق به دوره صفویه تا قاجاریه یکی از مدون‌ترین مجموعه اسناد زیارت مربوط به یک مکان مذهبی است. بیشتر واقفان این حوزه، اهالی شهر و همچنین زائران توانمند و دست به خیری بوده‌اند که اموال خود را برای تأمین نیازهای رفاهی و روزمره زائران وقف کرده‌اند و از آنچه ایشان در این راه اهدا کرده‌اند مجموعه‌ای به وجود آمده که به آن وقف‌های زواری می‌گویند.
بر اساس اسناد قدیمی‌ترین نهاد موقوفه زائران (زواری) در سال ۹۳۳ هجری قمری توسط علاء‌الدین حاجی و سپس در سال ۹۴۰ هجری قمری توسط سید لطیف شاه‌حسینی وقف بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) شده است. این واقفان مطابق اسناد به جا مانده که در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی موجود است، قسمتی از عواید موقوفه خود را به زائران امام هشتم(ع) چه در مشهد و چه در راه مشهد اختصاص داده‌اند که این امر نشان‌دهنده نیات ویژه آنان برای توجه به امر زیارت و زائر است. همان‌طور که گفتیم در سال ۹۴۰قمری/ ۹۱۲شمسی در دهه نخست حکومت شاه تهماسب یکم صفوی «سیدلطیف شاه‌حسینی» موقوفه‌ای را برای رسیدگی به امور زائران نیازمند و در راه مانده اهدا کرده است. با اینکه نام او در قدیمی‌ترین اسناد به جامانده این مجموعه است اما درباره خود او و زندگی‌نامه و فوتش اطلاعاتی در دست نیست.

بانوان هم سهیم بودند
حدود ۱۰سال پس از سیدلطیف، امیر سیدجلال‌الدین محمد نیز رقباتی را وقف زائران حرم رضوی کرد؛ طبق وقف‌نامه او، زائران در راه مانده و فقیر می‌توانند از درآمد موقوفه بهره ببرند، مشروط بر آنکه برای خیر دنیا و آخرت واقف دعا کنند. ابوالفتح علی الحسینی نیز از واقفانی است که به حوزه وقف زواری توجه داشته و سند وقف او، مربوط به سال ۹۵۷قمری/ ۹۲۹شمسی هنوز موجود است. گسترش این موقوفه‌ها در دوره فرمانروایان بعدی صفویه هم ادامه داشت و حتی در بین واقفان این عرصه می‌توان به بانوان خیّر و نیک‌اندیش هم برخورد کرد؛ مثلاً «آغاخانم بنت ارشدی‌بیک ذوالقدر» که احتمالاً از وابستگان اُمرای صفویِ قزلباش و طایفه ذوالقدر بود در سال ۹۹۷قمری یعنی دوره شاه عباس یکم، درآمد بخشی از املاک وقفی خود را به امور زائران و رسیدگی به احوالات آنان اختصاص داد.

هم عام هم خاص
نکات دیگری که از این این اسناد بدست می‌آید در مورد مصرف عواید موقوفه‌هاست. به گفته کارشناسان، عواید این موقوفات به دو دسته تقسیم می‌شدند. دسته نخست موقوفه‌های زواری عمومی هستند. در این دسته، واقف عواید رقبه یا رقبات موقوفه‌اش را به صورت مطلق وقف بر مصرف زائران امام رضا(ع) کرده و نامی از زائران کشور خاصی نبرده و شرطی را هم تعیین نکرده است. در این خصوص می‌توان به موقوفه عتیقی اشاره کرد که بخشی از عواید نهاد موقوفه خود را به اطعام فقرا و مساکین اختصاص داده است. دسته دوم موقوفه‌هایی هستند که واقفان آن‌ها را به‌صراحت در متن وقف‌نامه، عواید رقبات موقوفه خود به صورت اختصاصی به گروه خاصی از زائران مانند زائران عرب خارجی اختصاص داده‌اند، در این زمینه می‌توان به موقوفه حاجی علی‌اکبر خان اصفهانی که عواید رقبات نهاد موقوفه‌اش را به زائران اهل نجف، کربلا و کاظمین شرط کرده و یا موقوفات واقفان دیگری همچون خواجه عتیق منشی، وزیر نظام و صفی قلی خان بیگلربیگی اشاره کرد. صفی ‌قلی‌خان نگاهی اختصاصی‌تر به وقف زواری داشته ‌است. او بخشی از عواید موقوفه را وقف زائران نیازمند و در راه مانده کرده و در این بین تأکید دارد زائران بحرینی و زائرانی که از عتبات به مشهد مقدس می‌آیند، نسبت به دیگر زائران در بهره‌مندی از عواید این موقوفه، حق تقدم دارند. وقف‌نامه صفی‌ قلی‌خان در سال ۱۰۷۶قمری تنظیم شده ‌است.
بخش دیگری از اسناد موقوفات آستان قدس رضوی نیز وجود دارند که در نحوه هزینه‌کرد آن برای زائران، کمک‌های نقدی و غیرنقدی، اسناد متعلق به چگونگی استقبال و پذیرایی از زائران، اسناد زیارت‌نامه‌خوانان، بحثی در مورد عکاسی زیارتی به عنوان یکی از هویت‌های مهم و مرتبط با زیارت در مشهد پرداخته است.
منبع : سایت موسسه خدماتی فرهنگی علوم اسلامی moasesa.ir